Ιστορία της Υπαίθρου: Η ελληνική αγροτική οικονομία στο Μεσοπόλεμο

Επιστημονικός υπεύθυνος Σωκράτης Πετμεζάς

Ερευνητική ομάδα Συνεργάστηκαν στο πρόγραμμα οι μεταπτυχιακοί φοιτητές και υποψήφιοι διδάκτορες Νίκος Ποταμιάνος, Μάνος Περάκης, Ευστάθιος Κουτρουβίδης, Αιμίλιος Μανωλόπουλος, Αντώνης Ματσός, Νικος Μελίστας.
Συνεργάστησαν στην δημιουργία της ΒΔ οι Βασίλης Σταύρου και Άγγελος Χλιαουτάκης.

Περιγραφή του Προγράμματος

Το πρόγραμμα στόχευσε στη συγκρότηση ενός Συστήματος Διαχείρισης Βάσεων Δεδομένων (Σ.Δ.Β.Δ.) σχετικών με την αγροτική οικονομία της σύγχρονης Ελλάδας. Σε πρώτη φάση, συλλέχθηκαν και ενσωματώθηκαν στο ΣΔΒΔ οι ετήσιες Στατιστικές Γεωργίας του Μεσοπολέμου (1914-1938), μία πλούσια συλλογή πηγών πληροφόρησης που δεν είχε ποτέ μελετηθεί πλήρως και συστηματικά. Ακόμη, ενσωματώθηκαν τα απαραίτητα στοιχεία τα σχετικά με την δημογραφική διάρθρωση και τη διοικητική εξέλιξη των προς εξέταση μεταβλητών. Ελέγχοντας την ακρίβεια, την ποιότητα και το ακριβές περιεχόμενο του συνόλου των διαθέσιμων στατιστικών πληροφοριών, άρθηκε η παρούσα πολυμορφία και ασάφεια των διοικητικών και εννοιολογικών αναφορών και εξασφαλίζεται η ομοιογενοποίηση των δεδομένων συγχρονικά αλλά και σε συμπαγείς διαχρονικά σειρές μεταβλητών. Για το σκοπό αυτό οι νομοί της χώρας ομαδοποιήθηκαν σε 16 περιφερειακά σύνολα. Το ανοικτής πρόσβασης ΣΔΒΔ επιτρέπει τη χαρτογράφηση της ποικιλομορφίας του αγροτικού χώρου, διευκολύνοντας έτσι τη μελέτη των περιφερειακών δημο-οικονομικών συστημάτων και υποστηρίζοντας ασφαλέστερα σχετικές συγκριτικές μελέτες μεταξύ ελληνικών ή μεσογειακών περιφερειών. Πρόσθετες πηγές συλλέχθηκαν, μηχανογραφήθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν στις τρέχουσες ερευνητικές δραστηριότητες του Προγράμματος. Πρόκειται κυρίως για το σύνολο των δεδομένων από τις Απογραφές Γεωργίας και Κτηνοτροφίας των ετών 1860, 1887, 1911, 1929 και 1950, καθώς και για τα απαραίτητα συνοδευτικά πληθυσμιακά και γεωγραφικά δεδομένα. Για να εξασφαλιστεί ιστορικό βάθος στην έρευνα, η βάση δεδομένων συμπληρώθηκε με στοιχεία από τα εκδοθέντα δεδομένα της πρώτης οθωμανικής απογραφής γεωργίας και κτηνοτροφίας των ετών 1908/1910 για τις ελληνικές σήμερα περιοχές καθώς και πληροφορίες (εκδομένες και ανέκδοτες) για τη Βόρεια Ελλάδα, που αντλούνται από τις πλούσιες σε ποσοτικά στοιχεία τοπικού χαρακτήρα γεωργο-οικονομικές έρευνες των ετών 1913-1939. Τα δεδομένα αυτά καθώς και τα στοιχεία από τις απογραφές των ζευγηλατείων της Θεσσαλίας (1896-1908) ενσωματώθηκαν στο ΣΔΒΔ.

Βασικά προϊόντα του προγράμματος

• Βάση δεδομένων online (http://census.ims.forth.gr) Συμπεριλαμβάνει το σύνολο των δεδομένων των Αγροτικών Απογραφών των ετών 1911 (σε επίπεδο οικισμού) και του 1929 (σε επίπεδο επαρχίας). Θα ενσωματωθούν στο online ΣΔΒΔ και οι Αγροτικές Απογραφές των ετών 1860 και 1950 (σε επίπεδο επαρχίας) καθώς και τα δεδομένα για το έτος 1887 (σε επίπεδο νομού) που είναι προσβάσιμα σε μορφή excel προσωρινά μόνον στο ΙΜΣ/ΙΤΕ. Η ακρίβεια των δεδομένων έχει επιβεβαιωθεί και έχουν γίνει, όπου χρειάζεται, διορθώσεις τυπογραφικών λαθών ή λαθών άθροισης.
• Βάση δεδομένων σε μορφή excel (InterwarAgriculture.xls) προσβάσιμη προσωρινά μόνον στο ΙΜΣ/ΙΤΕ. Η ΒΔ ενσωματώνει όλα τα δεδομένα των ετήσιων στατιστικών γεωργίας και κτηνοτροφίας των ετών 1911-1938 (σε επίπεδο νομού). Η ακρίβεια των δεδομένων έχει επιβεβαιωθεί και έχουν γίνει, όπου χρειάζεται, διορθώσεις τυπογραφικών λαθών ή λαθών άθροισης
• Σ.Δ. Πετμεζάς, Η Ελληνική αγροτική οικονομία κατά τον 19ο αιώνα : η περιφερειακή διάσταση, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2003.
• Γ.Κωστελένος, Σ.Πετμεζάς, Δ.Βασιλείου, Ε.Κουνάρης και Μ.Σφακιανάκης, Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν 1830-1939, Εκδόσεις ΚΕΠΕ Μορφωτικό Ίδρυμα ΕΤΕ, Αθήνα 2007.
• Σ.Δ. Πετμεζάς, «Agriculture and economic development in Greece, 1870-1973 », στοAgriculture and Economic Development in Europe since 1870, Pedro Lainsκαι Vicente Pinilla (επιμ.) Routledge: Explorations in Economic History, Abingdon 2009, σελ.353-374.
• Σ.Δ. Πετμεζάς, "Η ύπαιθρος της Μακεδονίας από την οθωμανική στην ελληνική εξουσία (1900-1920)", στο Κ. Λαπαβίτσας (επιμ.) Ισχνός Καπιταλισμός. Η Μακεδονία στην ύστερη Οθωμανική περίοδο, Αθήνα 2010, σελ.77-120.
• Σ.Πετμεζάς, Προλεγόμενα για την Ελληνική αγροτική Οικονομία στο Μεσοπόλεμο, Εκδόσεις «Αλεξάνδρεια», Αθήνα 2012.
• Μ. Περάκης, Κρήτη το νησί των προσαρμογών Οικονομία και κοινωνία τον 19ο αιώνα (1830-1913), Εκδόσεις «Ασίνη», Αθήνα 2017.

Ενσωματωμένες στο ΣΔΒΔ στατιστικές πηγές

• Στατιστική της Γεωργίας (επιμ. Σ. Σπηλιωτάκη) Αθήνα 1864.
• “Στατιστική της Γεωργίας του έτους 1887”, Πανελλήνιος Σύντροφος του έτους 1890, Αθήνα 1891, σελ.755-789.
• Γεωργική Απογραφή του έτους 1911 (έκδοση του Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας, Διεύθυνσις Στατιστικής), 3 τόμοι, Αθήνα, 1914.
• Ετήσια Στατιστική της Γεωργικής απογραφής και απαρίθμησης των ζώων, των κατοικιδίων πτηνών και κυψελών των νέων επαρχιών της Ελλάδος, έτος 1914 (έκδοση του Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας, Διεύθυνσις Στατιστικής), Αθήνα 1916.
• Γεωργική και κτηνοτροφική Απογραφή της Ελλάδος του έτους 1929, Αθήνα 1934.
• Ετήσια Γεωργική Στατιστική της Ελλάδος του έτους..., για τα έτη 1911, 1914/1915 (Παλαιά Ελλάδα), 1915 (Νέες Χώρες), 1916 (εκτός Μακεδονίας), και για όλη την Ελλάδα από το 1917 μέχρι το 1938.
• Αποτελέσματα της Γεωργικής Απογραφής της Ελλάδος του έτους 1950, Αθήνα 1958.
• 1323 senesi Asya ve Afrika-i Osmani ziraat istatistiği [Στατιστική της Γεωργίας της Οθωμανικής Ευρώπης του έτους εγίρας 1323 (1907/8)] έκδοση : Orman ve maadin ve Ziraat Nezareti Istatistik Idaresi [Διεύθυνση Στατιστικής του Υπουργείου Δασών, Ορυχείων και Γεωργίας], Κωνσταντινούπολη 1910/11 (έτος εγίρας 1326). [αντίγραφο βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης]. σύνδεση με telnet
• 1325 senesi Asya ve Afrika-i Osmani ziraat istatistiği [Στατιστική της Γεωργίας της Οθωμανικής Ασίας και Αφρικής του έτους εγίρας 1325 (1909/10)] έκδοση : Orman ve maadin ve Ziraat Nezareti Istatistik Idaresi [Διεύθυνση Στατιστικής του Υπουργείου Δασών, Ορυχείων και Γεωργίας], Κωνσταντινούπολη 1911/12 (έτος εγίρας 1327) [αντίγραφο βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης].
• Υπουργείο Οικονομικών, Μελέτη περί της εν Θεσσαλία Εγγείου Παραγωγής, Αθήνα 1896.
• Εμπορικός Σύλλογος Βόλου, Στατιστική Γεωργική της Θεσσαλίας, Βόλος 1907.
• ΔΕΚΑΖΟΣ, Π.Α. Η Νάουσα της Μακεδονίας : Οικονομολογική μελέτη της γεωργίας, κτηνοτροφίας και δασών της περιφερείας ταύτης, Αθήνα 1913.
• ΔΕΚΑΖΟΣ, Π.Α. Αι γεωργικαί σχέσεις της Μακεδονίας, Αθήνα 1914.
• ΠΑΛΑΜΙΩΤΗΣ, Γ. (επιμ.) Γεωργική έρευνα των νήσων Αιγαίου (Ικαρία, Σάμος), Αθήνα 1914.
• ΠΑΛΑΜΙΩΤΗΣ, Γ. (επιμ.) "Γεωργική Έρευνα της Μακεδονίας, Μέρος Α' Δυτική Μακεδονία", Δελτίο της Ελληνικής Γεωργικής Εταιρείας, Αθήνα, ετ.6 / αρ.1-2 (Ιαν.-Φεβ.1914), σελ.1-75.
• ΠΑΛΑΜΙΩΤΗΣ, Γ. (επιμ.) "Γεωργική Έρευνα της Μακεδονίας, Μέρος Β' Ανατολική Μακεδονία", Δελτίο της Ελληνικής Γεωργικής Εταιρείας, Αθήνα, ετ.6 / αρ.3 (Μαρ.1914), σελ.77-207.
• ΚΟΦΙΝΑΣ, Γ.Ν. Τα οικονομικά της Μακεδονίας (ανάτυπο από το Δελτίο του Υπουργείου των Οικονομικών), Αθήνα 1914.
• ΝΙΚΟΛΑΟΥ, Α.Θ. Γεωργική Έρευνα της υπαίθρου χώρας Κεντρικής Μακεδονίας. Α' Υποδιοίκησις Βερροίας, Θεσσαλονίκη, 1922.
• Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, Γεωργική Έρευνα της υπαίθρου χώρας Κεντρικής Μακεδονίας. Β' Υποδιοίκησις Κατερίνης, Θεσσαλονίκη 1923.

Τελικός στόχος αυτού του Προγράμματος ερευνών είναι να διευκολύνει και να ενισχύσει την έρευνα της αγροτικής ιστορίας, να κινητοποιήσει το υπάρχον ερευνητικό δυναμικό, να προσελκύσει φοιτητές και νέους ερευνητές και, εντέλει, να επιτρέψει τη συγκρότηση ενός αυτόνομου ερευνητικού και επιστημονικού πεδίου. To Σ.Δ.Β.Δ., θα εμπλουτίζεται συνεχώς με νέες πηγές και θα παρέχει ελεύθερη πρόσβαση μέσω του διαδικτύου σε όλους τους χρήστες, επιτρέποντας ποικίλες διασυνδέσεις πολλαπλών μεταβλητών, συγχρονικά και διαχρονικά, και προσφέροντας αυξημένες δυνατότητες στατιστικής και χαρτογραφικής επεξεργασίας σε κάθε ενδιαφερόμενο ερευνητή.Απώτερη φιλοδοξία είναι να ενθαρρυνθεί η μελέτη της οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της νεοελληνικής υπαίθρου, συγκεντρώνοντας τα διάσπαρτα και δυσεύρετα ποσοτικά δεδομένα της επεξεργασίας και επιλύοντας επιπλέον το πρόβλημα της αναπροσαρμογής των τοπικών δεδομένων ανάλογα με τις συνεχείς αλλαγές της διοικητικής διάρθρωσης της χώρας.

Συναφείς δημοσιεύσεις

Δημοσιευμένες και υπό επεξεργασία μελέτες και δημοσιεύσεις μόνιμων και έκτακτων συνεργατών που έγιναν στο ΙΜΣ/ΙΤΕ ή που χρησιμοποίησαν τις βάσεις δεδομένων και την ερευνητική υποδομή του.

Διδακτορικές Διατριβές και Μεταπτυχιακά Διπλώματα

• Μάνος Περάκης, Έρευνες για την οικονομία και την κοινωνία της Κρήτης του 19ου αιώνα : οι οικονομικοί, κοινωνικοί και πολιτικοί όροι κατάρρευσης της "Χαλέπας" 1878-89, Ανεκδοτη διδακτορική, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Παν/μιο Κρήτης, Ρέθυμνο 2005.
• Στάθης Κουτρουβίδης, Κοινωνική κυριαρχία και έγγειες σχέσεις στον νομό Αχαϊοηλίδος τον 19ο αιώνα : οικονομικές και πολιτιστικές διαστάσεις, Ανεκδοτη διδακτορική, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Παν/μιο Κρήτης, Ρέθυμνο 2009.
• Σταυρούλα Βερράρου, Από τον Κτηματία στον Αγρότη: οικονομικοί και κοινωνικοί μετασχηματισμοί στην Τριφυλία τον 19ο αιώνα, Ανεκδοτη διδακτορική, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Παν/μιο Κρήτης, Ρέθυμνο 2014.

Άρθρα

• Σ.Δ. Πετμεζάς, "Η ελληνική αγροτική οικονομία στο Μεσοπόλεμο", Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, Χ. Χατζηϊωσήφ (επιμ.), τομ.B1, Αθήνα 2002, σελ.189-249.
• Εμ. Περάκης, "Το εξωτερικό εμπόριο της Κρήτης κατά την περίοδο της Αυτονομίας (1898-1912)", Η τελευταία φάση του Κρητικού ζητήματος, Ηράκλειο 2001, σελ.279-298.
• Σ.Δ. Πετμεζάς, "Η ιστορία του αγροτικού κόσμου από τον Μεσοπόλεμο μέχρι σήμερα : ακυρώσεις και μετατοπίσεις", Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου Ιστοριογραφίας της νεώτερης και σύγχρονης Ελλάδας (1833-2002), Αθήνα 2003, εκδόσεις Κ.Ν.Ε. / Ε.Ι.Ε., Αθήνα 2004, τ.2, σ.201-220
• Σ.Δ. Πετμεζάς, "H ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας κατά τον 19ο αιώνα ", Κ. Κωστής και Σ. Πετμεζάς (επιμ.) Η ανάπτυξη της Ελληνικής Οικονομίας στο 19ο αιώνα, Αθήνα (εκδόσεις Αλεξάνδρεια) 2006, σελ.103-152.
• Σ.Δ. Πετμεζάς, «Η ελληνική αγροτική οικονομία στο Μεσοπόλεμο : η εξέλιξη των περιφερειακών ανισοτήτων», Δ. Παναγιωτόπουλος και Δ. Π. Σωτηρόπολος (επιμ.) Η Ελληνική αγροτική οικονομία και κοινωνία κατά τη βενιζελική περίοδο. Πρακτικά Συνεδρίου, Αθήνα 2007, σελ. 77-88.
• Σ.Δ. Πετμεζάς, « Rural Macedonia from Ottoman to Greek rule (1900-1920). Bridging the gap. », Economy and Society on Both Shores of the Aegean, Αθήνα, L.Baruh και V. Kehriotis (επιμ.) Ιστορικό Αρχείο Alpha Bank, Αθήνα 2009, σελ.355-394.
• Μ. Περάκης, Το τέλος της Οθωμανικής Κρήτης. Οι όροι κατάρρευσης του καθεστώτος της Χαλέπας (1878-89), Εκδόσεις «Βιβλιόραμα» και «Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών "Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος"», Αθήνα 2008.
• Ε.Κουτρουβίδης, "Συγκέντρωση γης και επενδυτικές πρακτικές στον δήμο Δύμης στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα", Τα Ιστορικά, τχ.52 (2010), σελ.
• Σ.Δ. Πετμεζάς, "The modernization of agriculture in Greece (ca.1920-1970): variation of a European Mediterranean Model?" in P.Moser and T.Varley (eds.) Integration through Subordination. The Politics of Agricultural Modernisation in Industrial Europe, Brepols Publishers, Turnhout 2013, σελ.109-131.
• Σ.Δ. Πετμεζάς, “A tentative estimation of the Greek terms of trade in the 19th century (1851-1914)” στοΑνταΔιάλλα, ΝίκηΜαρωνίτη (επιμ.), State, Economy, Society (19th-20th centuries). Essays in Honor of Emeritus Professor George B. Dertilis. Κράτος, Οικονομία, Κοινωνία (19ος-20ςαιώνας). Τόμος προς τιμήν του Ομότιμου Καθηγητή Γιώργου Β. Δερτιλή, Μεταίχμιο Αθληνα, 2013, σελ.245-261.
• Σ.Δ. Πετμεζάς, “L’économie agricole grecque face à la longue crise de la première globalisation”, La Revue Historique, Vol 10 (2013), σελ.85-105.
• Σ.Δ. Πετμεζάς, “The long term development of Greek agricultural productivity in a Euro-Mediterranean perspective (1860-1980)”, ΝεοελληνικάΙστορικά, vol.4 (2016), ΚέντροΕρεύνηςτηςΝεοελληνικήςΙστορίαςτηςΑκαδημίαςΑθηνών, Αθήνασελ.215-244.