Ιστορία των πόλεων της Ανατολικής Μεσογείου και των Βαλκανίων (18ος-20ός αιώνας)

Ερευνητές: Ανδρέας Λυμπεράτος (ΙΜΣ), Χρήστος Χατζηιωσήφ (ΙΜΣ / Συνεργαζόμενο μέλος ΔΕΠ), Χρήστος Λούκος (Συνεργαζόμενο μέλος ΔΕΠ), Σωκράτης Πετμεζάς (Συνεργαζόμενο μέλος ΔΕΠ)

Ερευνητική ομάδα: Ελένη Ζέρβα, Αντώνης Ματσός, Νίκος Μελίστας (μεταπτυχιακοί φοιτητές)

Προπτυχιακοί φοιτητές: Μιχάλης Ραφτάκης, Άννα Χάλα, Άρτεμις Γεωργιάδη, Αγγελική Τούντα, Κέλλυ Μήτσιου, Θάνος Αγγελόπουλος, Άλκης Καποκάκης

Συνεργαζόμενοι φορείς: Πανεπιστήμιο Lyon II  [Olivier Zeller, καθηγητής ιστορίας των πόλεων], Ινστιτούτο Βαλκανικών Σπουδών της Βουλγαρικής Ακαδημίας Επιστημών, Διεθνής ερευνητική ομάδα του προγράμματος Relations interconfessionnelles dans le Sud-Est européen et la Méditerranée orientale depuis 1852 [Συντονισμός École française d'Athènes, http://interconf.efa.gr/index.php/pub_homes/splash/ ], Γενικά Αρχεία του Κράτους: Αρχεία του Νομού Κυκλάδων (Ερμούπολη)

Στόχος του προγράμματος ήταν να προσεγγίσει την είσοδο των κοινωνιών της περιοχής της Ανατολικής Μεσογείου στην εποχή της νεωτερικότητας μέσα από τη σκοπιά της ανάπτυξης των πόλεων και των μεταβαλλόμενων σχέσεών των αστικών κέντρων με την ενδοχώρα τους. 

O 19ος αιώνας αποτελεί τομή στην ιστορία των πόλεων στην περιοχή της Aνατολικής Mεσογείου. Oι πόλεις του χώρου αυτού που με ποίκιλες κατά τόπους διεργασίες αποσπάσθηκε  από το κοινό του οθωμανικό παρελθόν, εμφανίζονται αυτήν την εποχή ως νέα μορφώματα, οπωσδήποτε από την άποψη της κοινωνικής τους σύστασης και της θεσμικής τους συγκρότησης, αλλά συχνά  και από δημογραφική - οικιστική άποψη.

Aυτό ισχύει για όλες τις πόλεις του ελληνικού βασιλείου και των βαλκανικών κρατών που διαδέχονται την Oθωμανική Aυτοκρατορία. Aκόμα και όταν δεν έχουμε ένα νέο οικιστικό σύνολο, όπως είναι για παράδειγμα η Eρμούπολη, ο Πειραιάς ή η Σπάρτη, η αυτοδιοίκηση των πόλεων, η οικονομική και πολιτιστική τους ζωή εκτυλίσσονται κάτω από νέους θεσμούς και με φορείς νέες κοινωνικές κατηγορίες. Η ίδια τους η όψη υφίσταται ριζικές αλλαγές. Πλαίσιο της ανάπτυξης των πόλεων στα κράτη αυτά αποτελεί το έθνος-κράτος μέσα στο οποίο αυτές λειτουργούν ως παράγοντες οργάνωσης και ενοποίησης του οικονομικού και πολιτικού χώρου και ταυτόχρονα ως κοιτίδες διαδικασιών πολιτισμικής αλλαγής και ομογενοποίησης. Στο πλαίσιο αυτών των διαδικασιών οι διαστάσεις, οι διαδρομές και τα κέντρα βάρους του οικιστικού πλέγματος σε κάθε ενιαίο πολιτικό χώρο μεταβάλλονται.

Στην Oθωμανική Aυτοκρατορία η τομή δεν αφορά όλες τις πόλεις, τουλάχιστον όχι στην ίδια ένταση. Oι μεγαλύτερες όμως από αυτές γνωρίζουν ριζικές αλλαγές στη διοίκησή τους, στην οργάνωση των οικονομικών δραστηριοτήτων τους και στις πολιτιστικές τους δραστηριότητες με την εισαγωγή θεσμών και μορφών κοινωνικότητας από τη Δυτική Eυρώπη. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως είναι η Aλεξάνδρεια και η Bηρυτός οι οθωμανικές πόλεις του 19ου αιώνα αποτελούν νέα μορφώματα  τόσο από δημογραφική όσο και από οικιστική άποψη. Όπως όμως η μετατροπή των ασιατικών και των αφρικανικών επαρχιών της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας σε εθνικά κράτη είναι μια αργόσυρτη διαδικασία σε σχέση με την ανάδυση των διαδόχων της κρατών στις παλαιές ευρωπαϊκές της επαρχίες, οι πρωτεύουσες πόλεις αναπτύσσονται στις περιοχές αυτές με κύρια οικονομική αναφορά την παγκόσμια αγορά και παίρνουν στην πολιτική και πολιτιστική τους ζωή μια καλειδοσκοπική όψη.

Tο κοινό παρελθόν των διαφορετικού τύπου αστικών κέντρων της ευρύτερης περιοχής της Ανατολικής Μεσογείου, οι στενές σχέσεις που εξακολουθούν να διατηρούν μεταξύ τους κατά το 19ο και σε μεγάλο μέρος του 20ου αιώνα πέρα και πάνω από τα σύνορα του πολιτικού χάρτη, ο κοινός τους προσανατολισμός προς τα κέντρα της παγκόσμιας οικονομίας από τα οποία υιοθετούν και τα πολιτισμικά τους πρότυπα ευνοούν την παράλληλη μελέτη του αστικού φαινομένου της περιόδου αυτής στα διαφορετικά του επίπεδα και στους διαφορετικούς του χώρους.

Στόχος, λοιπόν, ήταν η συμβολή στην καλύτερη κατανόηση του αστικού φαινομένου στα Βαλκάνια και την Ανατολική Μεσόγειο κατά τη νεότερη και σύγχρονη εποχή χάρις στην συγκριτική προσέγγιση των φαινομένων που επιτρέπει να υπερβούμε τους περιορισμούς του συνήθους εθνικού πλαισίου της ιστοριογραφίας.

Το ερευνητικό πρόγραμμα κινήθηκε πάνω στους εξής τρεις άξονες:

Ι.  Αστική εξέλιξη και οικιστικό πλέγμα 1830 - 1960. Η  σχέση πόλης - υπαίθρου.

ΙΙ. Πληθυσμιακή εξέλιξη, κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας, κοινωνική διαστρωμάτωση και κοινωνικές σχέσεις στις πόλεις των εθνικών - κρατών. 1830 - 1950.

ΙΙΙ. Το ζήτημα των "υπερεθνικών" η "κοσμοπολιτικών" πόλεων στην Ανατολική Μεσόγειο.

 

Προϊόντα του προγράμματος

 

Βάση δεδομένων: συνολικός πληθυσμός των οικισμών της Ελλάδας 1861-1971 (βρίσκεται στο στάδιο της τελικής επεξεργασίας)

 

Δημοσιεύσεις

• Α. Lyberatos, “School, Community, State, Financing Christian Orthodox Eduacation in Late Ottoman and Autonomous Bulgaria (19th-early 20th c.)”, in: M. Michael, T. Anastassiadis & Ch. Verveil (eds.), Religious Communities and Modern Statehood. The Ottoman and Post-Ottoman World at the age of Nationalism and Colonialism, Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 2015, p. 261-279

• Chr. Hadziiossif, “Ottoman Reforms and Colonial Policies”, in M.Michael et al, Religious Communities…, ό.π., 90-104.

• A. Lyberatos (ed.), Social Transformation and Mass Mobilization in the Balkan and Eastern Mediterranean Cities (1900-1923), Crete University Press: IMS Series in Social and Economic History, 2013

• A. Lyberatos, “Confronting the Urban Crowd: Bulgarian Society and the 1906 anti-Greek Movement” in Idem. (ed.), Social Transformation & Mass Mobilization in the Balkan and Eastern Mediterranean Cities (1900-1923), Crete UP, 2013, 177-194.

• Chr. Hadziiossif, “The State as Insurer of Last Resort” in A. Lyberatos (ed.), Social Transformation & Mass Mobilization in the Balkan and Eastern Mediterranean Cities (1900-1923), Crete UP, 2013,101-114.

• A. Lyberatos, “Between War and Trade: Remarks on the Political Constitution and Social Composition of the Orthodox Community of Varna (19th c.)”, Etudes      Balkaniques, 2007/2, 81-98.

• Α. Λυμπεράτος & Βαρμπάν Τόντοροφ, Κατάλογος των ελληνικών αρχείων και των συλλογών ελληνικών βιβλίων της Βάρνας/Опис на архивните колекции и книги на гръцки език в град Варна, δίγλωσση έκδοση, Γενική Διεύθυνση Αρχείων-Βουλγαρία, Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών-Ρεθυμνο, Ινστιτούτο Βαλκανικών Σπουδών-Σόφια, Σόφια, 2006   (έκδοση που χρηματοδοτήθηκε από το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών)