Η Δυτική Τέχνη στην Κρήτη

(1996-2012)

Mελετήθηκαν αφενός μαρτυρίες φιλολογικών και αρχειακών πηγών και αφετέρου τέχνεργα: εικονογραφημένα χειρόγραφα, εικόνες, έργα γλυπτικής και αρχιτεκτονικής. Συγκεκριμένα: 

Ι. Συγκροτήθηκε βάση δεδομένων βιβλιογραφίας για τη βενετική Κρήτη . Η βάση εντάχθηκε στο πρόγραμμα Ψηφιακή Κρήτη.

ΙΙ. Συγκεντρώθηκαν φωτογραφικά πανομοιότυπα σε αναλογική ή ψηφιακή μορφή χειρογράφων που δημιουργήθηκαν στην Κρήτη κατά την περίοδο ενδιαφέροντος και είχαν εικονογράφηση ή  περιελάμβαναν έργα με θέμα την Κρήτη.

ΙΙΙ. Συγκροτήθηκε βάση δεδομένων με μαρτυρίες σχετικά με την παρουσία δυτικών καλλιτεχνών στην Κρήτη, με την ύπαρξη σε ναούς και σε νοικοκυριά της Κρήτης έργων δυτικής τέχνης και εισηγμένων αντικειμένων οικιακού εξοπλισμού. Η βάση εντάχθηκε στο πρόγραμμα Ψηφιακή Κρήτη.

ΙV. Δρομολογήθηκε συνεργασία με τις καθ’ ύλην αρμόδιες  Εφορείες Αρχαιοτήτων της Κρήτης και οργανώθηκε από κοινού συστηματική καταγραφή και μελέτη της λιθοτεχνίας και γλυπτικής της Κρήτης κατά την περίοδο της βενετικής κυριαρχίας (13ος-17ος αιώνας). Η γλυπτική ήταν πρόσφορο αντικείμενο μελέτης για να εξυπηρετήσει τους στόχους του προγράμματος: υπήρχε μεγάλος όγκος υλικού που δεν είχε μέχρι τότε μελετηθεί συστηματικά. Επιπλέον επρόκειτο για έργα που είχαν κατά κανόνα κατασκευαστεί στο νησί. Στην πλειονότητά τους συνδέονταν με την αρχιτεκτονική, η οποία εμπνεόταν από βενετικά πρότυπα ή εφάρμοζε εισηγμένα σχέδια. Η γλυπτική προσέφερε επομένως την ευκαιρία να προσεγγιστεί και η αρχιτεκτονική.  Από τη δραστηριότητα αυτή προέκυψαν τα ακόλουθα έργα: 

• Συγκροτήθηκαν δύο βάσεις δεδομένων: α/ με έργα γλυπτικής που φυλάσσονται σε μουσεία και συλλογές και β/ με έργα γλυπτικής που βρίσκονται στην αρχική τους θέση ή ενσωματωμένα σε νεότερα κτίρια σε δεύτερη χρήση. Το υλικό αυτό είναι ανοιχτό και χρησιμοποιείται από ερευνητές, επισκέπτες του ΙΜΣ. Μέρος του είναι προσβάσιμο στο διαδίκτυο, ενταγμένο στο πρόγραμμα Ψηφιακή Κρήτη.
• Το 2002 οργανώθηκε σε συνεργασία την τότε 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Κρήτης συμπόσιο στο ΙΜΣ με θέμα «Η γλυπτική στη Λατινοκρατούμενη Ανατολή, 13ος-17ος αιώνας». 
• Εκδόθηκε ο συλλογικός τόμος Γλυπτική και Λιθοξοϊκή στη λατινική Ανατολή, Επιμέλεια: Όλγα Γκράτζιου, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007.

V. Μελετήθηκαν όψεις της αρχιτεκτονικής: κατασκευαστικές τεχνικές, κελύφη ειδικών χρήσεων, σημασίες των μορφολογικών επιλογών. 

Γενικότερα, η στροφή της έρευνας προς τα υλικά κατάλοιπα που σώζονται στο νησί από τη βενετική περίοδο έδωσε την ευκαιρία να συζητηθούν πολλά ζητήματα σχετικά με τις καλλιτεχνικές και τις πολιτισμικές επιπτώσεις της βενετικής κυριαρχίας στην Κρήτη. Το ερευνητικό αυτό πεδίο υπήρξε πρόσφορο για την εκπαίδευση νέου επιστημονικού δυναμικού. Το Πρόγραμμα υποδέχτηκε προπτυχιακούς φοιτητές για την πρακτική τους άσκηση και είχε ως συνεργάτες μεταπτυχιακούς φοιτητές του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Στα πλαίσια των ερευνητικών στόχων του και με τη στήριξη των υποδομών του: 

• Εκπονήθηκαν τρεις διπλωματικές εργασίες στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης
  • Μαριάννα Κατηφόρη, Χαρτογραφική Μελέτη του Μεραμπέλλου στα χρόνια της Βενετοκρατίας. Τα μοναστήρια στη χρήση και οργάνωση του χώρου. Εφαρμογή στα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών, Κρήτη 2005.
  • Νίκος Τσιβίκης, Ο ναός της Αγίας Άννας στην Ελεύθερνα Μυλοποτάμου, Ρέθυμνο 2008. 
  • Ευάγγελος Χαριτόπουλος, Η ενδοχώρα νότια του Ρεθύμνου κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα : μελέτη και αξιολόγηση των αρχαιολογικών δεδομένων με εφαρμογή γεωγραφικών συστημάτων πληροφοριών (GIS), Ρέθυμνο 2009.

Επιστημονικός υπεύθυνος
Όλγα Γκράτζιου (σήμερα ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κρήτης και επίτιμο μέλος του ΙΜΣ/ΙΤΕ)

Ερευνητική ομάδα
Στην ερευνητική ομάδα έχουν συμμετάσχει ως μεταπτυχιακοί φοιτητές, υποψήφιοι διδάκτορες και νέοι ερευνητές οι:

Μαρία Βακονδίου
Πετρούλα Βαρθαλίτου
Σοφία Κατόπη
Όλγα Μαγουλά
Matteo Magnani
Κωνσταντίνος Ρούσσος
Φανή Σκυβαλίδα
Νίκος Τσιβίκης
Γιάννης Φαντάκης

(2012-Σήμερα)

Εκδόθηκε το δίτομο συλλογικό έργο Η Γλυπτική στη Βενετική Κρήτη (1211-1669), Α΄ τόμος: Μελέτες, Β΄τόμος: Lapidarium, Επιμέλεια: Μαρία Βακονδίου, Όλγα Γκράτζιου, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2021.

Η έκδοση αποτελεί συνεργασία του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών και της Εταιρίας Κρητικών Ιστορικών Μελετών. Στον Α΄ τόμο, μετά από μιαν εισαγωγή για τους στόχους και το χρονολογικό εύρος της έρευνας, συγκεντρώνονται μελέτες οι οποίες παρουσιάζουν την κατάσταση των βενετικών μνημείων της Κρήτης και τις περιπέτειές τους μέχρι τη σύγχρονη εποχή, εξετάζουν μεγάλο αριθμό έργων γλυπτικής που σώζονται στην αρχική τους θέση και συζητούν την ανάπτυξη του επαγγέλματος του γλύπτη και την καλλιτεχνική και ιστορική σημασία της τέχνης του. Τον Β΄ τόμο καταλαμβάνει ο συστηματικός κατάλογος των έργων γλυπτικής που απόκεινται σε μουσεία και αρχαιολογικές συλλογές του νησιού. Στη συγγραφή εκτός από τις επιμελήτριες συνέβαλαν συνεργάτες από τις τέσσερις Εφορείες Αρχαιοτήτων της Κρήτης και από το ΙΜΣ.

Εκπονήθηκαν δύο διδακτορικές διατριβές στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, από τις συνεργάτιδες του προγράμματος:

• Σοφία Κατόπη, Η βενετική Λότζια του Χάνδακα: η ιστορία του μνημείου από την ανέγερσή του έως σήμερα, Ρέθυμνο 2016.  (Το βιβλίο της Δρ. Κατόπη, Η Βενετική Λότζια του Χάνδακα: Αρχιτεκτονική και Πολιτική Ιδεολογία, βρίσκεται υπό έκδοση από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης)
• Μαρία Βακονδίου, Λιθοξόοι και γλύπτες στη Βενετική Κρήτη, Ρέθυμνο 2017

Η έρευνα για τα μνημεία της βενετικής περιόδου επεκτάθηκε στην πρόσληψη και διαχείριση τους κατά τον 19ο και 20ο αιώνα. Στο ΙΜΣ φιλοξενήθηκε το ερευνητικό έργο της Σοφίας Κατόπη «Ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων στις τύχες των βενετικών μνημείων στην Κρήτη κατά το πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα», που χρηματοδοτήθηκε από το Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΑΕ) για το έτος 2021. Στα πλαίσια αυτού του προγράμματος πραγματοποιήθηκε η ημερίδα «Ευρωπαϊκές Κληρονομιές και Αποικιακές Ευαισθησίες στην Ανατολική Μεσόγειο: Οι Μεγάλες Δυνάμεις και οι τύχες των ‘δυτικών’ μνημείων της Κρήτης, της Κύπρου και της Ρόδου στις αρχές του 20ού αιώνα».

• Μαρία Βακονδίου, Όλγα Γκράτζιου (επιμ.), Η Γλυπτική στη Βενετική Κρήτη (1211-1669), Α΄τόμος: Μελέτες, Β΄τόμος: Lapidarium, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2021
• Σοφία Κατόπη, «“Stylistic anachronism”, “provincial delay” and eclecticism in the periphery of Venice: Thoughts about an urbanization project in Venetian Crete», Revista de História da Arte, Life Outside the Canon - Hommage to Foteini Vlachou (1975-2017), 9, 2021, σελ. 34-47.
• Σοφία Κατόπη, «Σκέψεις σχετικά με τις κρητικές επαύλεις της εποχής της βενετικής κυριαρχίας», Πεπραγμένα ΙΑ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ρέθυμνο 21-27 Οκτωβρίου 2011), τόμος Β2, Ρέθυμνο: Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης, 2021, σελ. 193-205.